بابەتی دەوڵەت و شەرعیەتی دەوڵەت و کاربەدەستان‌و ئەو بەهایانەی کیان و دەوڵەتێکی ئیسلامی لەسەری دەوەستێت بە درێژایی مێژوو جێگەی مشتومڕى زاناو فەیلەسووف و فەقیهە کۆن و نوێکان بووە، بەهۆی هەڵەی کوشندەی بە میراتکردنی سەرۆک‌و کاربەدەستی دەوڵەتی ئیسلامی لە پاش سەردەمی خولەفای ڕاشیدین، مێژووی مسوڵمانان لە کلتوری دەوڵەتداری بە ڕێگەیەکی هەڵەدا ڕۆیشتووەو ئەو هەڵەیەش بووەتە بەرهەمهێنانى چەندین بۆچوونی فیقهی لە کۆن و نوێدا کە دوورو نزیک پەیوەندییان بە دەقی شەرعی وەرگیراو لە قورئان‌و سوننەتى ڕاستەوە نیە، بەڵام بوونەتە سەقفێکی کۆنکرێتی وا کە ئاسان نیە بەزاندن‌و شکاندنیان، بەجۆرێک مرۆڤی مسوڵمانیان زۆر لە سەردەمەکەی خۆی دواخستووەو دەرفەتى زێڕینیشى داوەتە دەست ستەمکارو خراپەکاران بۆ ئەوەى بەدرێژایى چەندین سەدە بە ناڕەوا فەرمانڕەوایى وڵاتانى زۆرینە مسوڵمان بکەن.
بەهای سیاسی ئیسلامی‌‌و شەرعیەتی دەسەڵات لەپاش کۆچی دوایی پێغەمبەر(درودى خواى لەسەر) و لەسەردەمی هەر چوار خەلیفە ڕاشیدینەکە (ڕەزاى خوایان لێبێت) زۆر ڕوون بوون، بەجۆرێک هیچ یەکێک لەو خەلیفە ڕاشیدانە نە خۆی سەپاند بۆ ئەوەى ببێتە خەلیفە نە بە میراتی‌‌و لەسەر بنەمای خێزان‌و خزمایەتی ئەو پلە بەرزەی کەسی یەکەمی کیانی مسوڵمانانی وەرگرت، بەڵکو لەسەر بنەمای "شیاوێتی" و "ئەمانەتپارێزی" و " لێهاتوویی" بە میکانیزمی "شورا" و "بەیعەت" پاش ڕەزامەندی ئوممەت لەسەریان، بوونە کاربەدەستی مسوڵمانان، بە پێچەوانەی ئەم سیستمە دادگەرانەیەوە کە ئیلهامى لە نیگای خوایى وەرگرتووە، دەوڵەتی ئومەوی و پاشان دەوڵەتەکانی تری عەباسی‌‌و عوسمانی لە ڕێچکەی ڕاستەقینەی سیستمی شورا لایانداو بەهاى سیاسى ئیسلامى وەرگیراو لە شەریعەتیان پێشێلکرد کە تەنها سیستمێکی شەرعیە بۆ وەرگرتنی پلەو بەرپرسیارێتی، ئەوان هاتن دوورکەوتنەوە لە کرۆکى رێنمایى و بنەماى شەریعەت بۆ پۆست و پلەى گشتى و وەرگرتنی پۆستی خەلیفەیان لەناو مسوڵمانان‌و شارستانێتی ئیسلامیدا کردە نەوە بۆ نەوە هاوشێوەی ئیمپراتۆریەتی فارسی‌‌و رۆمی واتە بە شێوازی (هێرقلی‌‌و کیسرایی)، بۆ ئەم هەڵەو لادانە کوشندەیەش هۆکارى تایبەتى هەن ئەگەرچى پاساویش نەبن، هەربۆیە لە فیتنە گەورەکەوە (شەڕى صفین) تا ئێستا مسوڵمانان بەدەست دەرئەنجامی وازهێنان لە شەرعیەتى کاربەدەست و سەرۆکى دەوڵەت دەتلێنەوە.
کێشەی دەوڵەتداری‌‌و دەوڵەت‌و سیستم‌و کیانی ئیسلامی‌‌و مافەکانی مرۆڤ‌و ئازادی‌‌و ئازادییە گشتیەکان‌و پاراستنی شەرەف‌و کەرامەتی مرۆڤ‌و مافی کەمینەکان‌و بەشدارییان لە پێکهێنانى دەوڵەت و مافی وەرگرتنی پۆست‌و پلە لەناو دەوڵەتی ئیسلامی‌‌و زۆر بابەتی تر، ناوەڕۆکی توێژینەوەیەکی نایابە بەناونیشانی (قەیرانی دەستوری لە ژیاری ئیسلامیدا) کە توێژەرەکەی مامۆستای بەڕێز (موحەممەد موختار شەنقیتی)یەو وەرگێڕەکەی برای بەڕێزم (کاک عومەر ڕەشید)ە، بەڕاستی ئەم لێکۆڵینەوەیە یەکێکە لەو سەرچاوە تایبەتە نوێیانەی کە زۆر بەباشی ئەو کێشە گەورەیەی ژیاری ئیسلامی تاوتوێکردووەو ڕێگە چارەی گونجاویشی پێشنیار کردووە.
نووسەر لە لێکۆڵینەوەکەیدا زۆر بە جوانی‌‌و بەڕێزیشەوە بۆچوونی زانایانی پێشین‌و پاشینی هێناوە، شیکاری تەواوی بۆ کردوون، بەراوردی کردوون بە بەهای دەوڵەتی شەرعی هەڵقوڵاو لە وەحی‌‌و فەرموودە ڕاستەکانی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر)، هەروەها بەراوردیکردوون بە بنەماو بەهاو شێوازی پێکهێنانی دەوڵەتی هاوچەرخ‌و کەلەپوورو ڕۆشنبیریی خۆرئاوایی‌‌و ئەوەی مرۆڤ پێی گەیشتووە لەم بوارەدا، لە کارەکەشیدا خۆی بە دوور گرتووە لە دەمارگیری‌‌و خۆبەستنەوە بە بۆچوونێکی قیقهی یان یاسایی دیاریکراو، بەڵکو بە مێشکێکی کراوەو نەفەس درێژانە بابەتێکی زۆر کێشە لەسەرو جێگە مشتومڕی جیهانی ئیسلامی شەن‌و کەو کردووە بەجۆرێک بۆ نووسینی ئەم لێکۆڵینەوەیە سودی لە (٣٦٨) سەرچاوەی عەرەبی‌‌و ئینگلیزی‌‌و فەڕەنسی وەرگرتووە لە دوو توێی (٨٦٨) لاپەڕەدا.
لەم توێژینەوەیەدا، نووسەر پێمان دەڵێت کامە دەوڵەتى ئیسلامیە؟ ئەو بەهایانەى لەسەرى دادەمەزرێن چین؟ میکانیزمى هەڵبژاردنى سەرۆک و نوێنەرانى گەل چۆنە تیایدا؟ میللەت ڕۆڵى چیە لەو دەوڵەتەدا؟ میللەت چۆن دەتوانێت لە کەسى یەکەمى دەوڵەت بپرسێتەوە؟ ئایا ئەوانەى ئاینێکى جیایان هەیە دەتوانن بەشدارى بەرێوەبردنى دەوڵەت بکەن لە پۆستى یەکەمەوە تا هەر پۆستێکى تر؟ میللەت چۆن دەتوانێت سەرۆک لابدات و چى بکرێت بۆ ئەوەى دیموکراسى بە پشت بەستن بە بەهاى ئیسلامى دوور بێت لە فەوزاو ئاژاوە وەک هێندێک وێنایان کردووە، ئایا ئەو دەوڵەتەى لەسەر بنەماى بەهاى ئیسلامى ڕاستەوخۆ سەرچاوە گرتوو لە وەحى خوایى دژە بە بنەماکانى دەوڵەتى هاوچەرخ یان ئەو دەوڵەتە ئەتوانێت وەڵامگۆى خواستى مرۆڤى ئەم سەردەمە بێت یان نا؟ زۆر پرسى تر لەم لێکۆڵینەوەیەدا بە جوانى و بەپشت بەستن بە بەڵگەى ڕاست و دروست گفتوگۆکراون.
توێژەر لە نووسینەکەیدا زۆر بە جوانی لە کێشە گەورەکەى کۆڵیوەتەوە، کە کێشەیەکی پەیوەندیدارە بە فەلسەفەی سیاسی‌‌و فەلسەفەی مێژوو، زۆر سەرکەوتووانە توانیویەتی ئەرکەکانی لە توێژینەوەکە بە ئەنجام بگەیەنێت‌و بگاتە کۆمەڵێک دەرئەنجام کە گڵۆپێک لەسەر ڕێگەی خوێنەر هەڵدەکەن لەم بوارە ئاڵۆزو گرنگەی ژیان‌و ژیاری ئیسلامیدا، زۆر بە باشی توانیویەتی تیشک بخاتە سەر (بەهاو ڕێکارەکانی دەوڵەت لە ئیسلامدا، یەکێتی ئوممەت‌و شەرعیەت، گەڕەلاوژەو سنور بەزاندن، خودو ئەویتر)، هەروەها زۆر بەباشی کاریکردووە لەسەر شیکاری (فیتنەو شۆڕش، دین‌و دەوڵەت، ئیمپراتۆریەت‌و دەوڵەت).
لە کۆتاییدا دەستخۆشی‌‌و دوعای خێر بۆ توێژەرو نووسەری ئەم کتێبە بەنرخەو دەستخۆشی زۆر لە وەرگێڕەکەی بۆ سەر زمانی کوردی، بەڕاستی لە کاری وەرگێڕانیدا زۆر زەحمەتی کێشاوەو زۆر بەباشی توانیویەتی ناوەڕۆک‌و ئامانجی توێژینەوەکە بپارێزێت، هەروەها بەکارهێنانی زمانێکی پوخت‌و پاراوی کوردی دوور لە هەڵەی زۆری نووسین هێندەی تر وەرگێڕانەکەی بە پێز کردووەو کردوویەتیە کتێبێک شایستە بە خوێندنەوە، هەروەها دەستخۆشی لە کاک (نزار لەتیف) کە کاری پیاچوونەوەی دەقە کوردییەکەی لە ئەستۆ بووە، دەستخۆشی زۆریش بۆ نووسینگەی تەفسیر، بەڕاستی بەبێ نووسینگەی تەفسیر کتێبخانەی کوردی کەلێنێکی گەورەی وای تێدا دەبوو کە بە هیچ دەزگاو دامەزراوەیەکی تر پڕ نەکرێتەوە، خوا پاداشتی هەموویان بداتەوە لەسەر ئەم کارە جوانە.
من کاتێک ئەم کتێبەم کەوتە بەردەست، سەیرێکى پێڕیستەکەیم کرد، هەستمکرد ئەم کتێبە هى ئەوە نیە خوێندنەوەى دوا بخەم، بۆیە تۆى خوێنەرى ئەم وتارەش ئەگەر بەدواى سەرچاوەیەکدا دەگەڕێیت ئەم بابەتە مێژووییە فەلسەفیە فیکریە گرنگە تاوتوێبکات، خوێندنەوەى ئەم کتیبە لە کیس مەدە.
عومەر گوڵپی
٢٢ى ١١ى ٢٠٢٣